Της Χριστίνας Πασαπόρτη
Το νερό αποτελεί αγαθό με μεγάλη αξία χρήσης ιστορικά και συγκριτικό πλεονέκτημα ανάπτυξης μιας περιοχής, καθώς λειτουργεί συμπληρωματικά με άλλους φυσικούς πόρους όπως το έδαφος, το δάσος και η θάλασσα, γεγονός που ισχύει μέχρι και σήμερα. Τα τελευταία χρόνια η οικονομική ανάπτυξη διαμόρφωσε νέες συνθήκες στη χρήση των υδάτινων πόρων, εφόσον αποτελούν μέσο για την επίτευξη διαφόρων τομεακών οικονομικών στόχων, ενώ ταυτόχρονα συνεχίζουν να αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες για την επιβίωση του ανθρώπου και για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας (Κουτσογιάννης, 2008).
Η λεκάνη απορροής του Σπερχειού ποταμού αποτελεί ένα σύνθετο οικολογικό σύστημα με έντονο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον, καθώς διαμορφώνεται από τα πλατανοδάση του Σπερχειού, τους υδροβιοτόπους του Μαλιακού και τα μικρά οικοσυστήματα που παρατηρούνται στις εκβολές του Δέλτα του Σπερχειού (Ζήσης κ.α., 2004). Παράλληλα, ο ποταμός αποτελεί των βιότοπο πολλών ενδημικών ή/και προστατευόμενων ειδών ψαριών (Ζήσης κ.α., 2004), ενώ σημαντικό οικολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θερμές και καρστικές πηγές που παρατηρούνται στον ευρύτερο χώρο της κοιλάδας του Σπερχειού[1].
Στις εκβολές του ποταμού εμφανίζονται υγρότοποι που σχηματίζουν ένα μεγάλης έκτασης οικοσύστημα με πλούσια ορνιθοπανίδα (179 είδη βρίσκουν καταφύγιο στις εκβολές του ποταμού) και πανίδα από θηλαστικά, ερπετά και αρπακτικά, στοιχείο που δικαιολογεί την ένταξη της περιοχής στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000 (Ευθυμίου κ.α., 2005)[2]. Επίκεντρο της ζώνης Natura αποτελεί ο υδροβιότοπος που βρίσκεται στο δέλτα του Σπερχειού ποταμού και ο οποίος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους σταθμούς διαμονής για την ορνιθοπανίδα στην περιοχή (Ζήσης κ.α., 2004). Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι η περιοχή αποτελεί ενδιαίτημα (γλυκά νερά) για τη διαβίωση του ψαριού «Ελληνοπυγόστεος», που προστατεύεται από την διεθνή νομοθεσία, αλλά και από το εθνικό νομικό καθεστώς (Ζήσης κ.α., 2004). Στις εκβολές του ποταμού σχηματίζεται μια μικρή «λιμνοθάλασσα» (το Λιβάρι), η οποία εντάσσεται στα οικοσυστήματα μεγάλης οικολογικής αξίας, καθώς κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική ιδίως για την ιχθυοπανίδα (Ευθυμίου κ.α., 2005).
ΑΠΕΙΛΕΣ
Στη λεκάνη απορροής του Σπερχειού ποταμού παρατηρούνται έντονα φαινόμενα υποβάθμισης του επιφανειακού και υπόγειου νερού της περιοχής. Κύριοι παράγοντες ρύπανσης του ποταμού είναι η άφθονη χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων και η διάθεση σε αυτόν των αστικών και βιομηχανικών λυμάτων της ευρύτερης περιοχής (Δασενάκης, 2002 · ΕΜΠ, 2003). Αξίζει να σημειωθεί ότι σε ορισμένους ορεινούς οικισμούς παρατηρείται ρύπανση των υδατικών πόρων λόγω έλλειψης αποχετευτικού δικτύου (Ψωμιάδης, 2010).
Ο Σπερχειός ποταμός αποτελεί τον αποδέκτη των απορροών του μεγαλύτερου ποσοστού των γεωργικών εκτάσεων του νομού Φθιώτιδας, καθώς και των αποβλήτων ελαιοτριβείων και εργοστασίων τυποποίησης ελιάς (Ψωμιάδης, 2010). Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία από τις αρμόδιες αρχές έως και το 2009 είχαν καταγραφεί στην περιοχή 9 ελαιοτριβεία σε λειτουργία (στους οικισμούς Φραντζή (2), Κομποτάδες (2), Μεξιάτες (1), Θερμοπύλες (1), Δαμάστα (1) και Αγ. Μαρίνα (1)), ενώ ορισμένες μελέτες αναφέρουν έως και 50 μονάδες χωροθετημένες στην περιοχή. Ακόμη, στο Σπερχειό καταλήγουν και τα λύματα του βιολογικού καθαρισμού της Λαμίας μετά από ειδική επεξεργασία για την απομάκρυνση του άνθρακα και του αζώτου (διάθεση των επεξεργασμένων λυμάτων στη Γερμανική Τάφρο), αλλά και τα επεξεργασμένα λύματα της Βιομηχανικής Περιοχής (ΒΙ.ΠΕ.) Λαμίας (Δασενάκης, 2002;ΕΜΠ, 2003 ;Πασαπόρτη, 2010). Παράλληλα, στη ρύπανση της περιοχής συμβάλλουν ως ένα βαθμό και οι κτηνοτροφικές μονάδες, οι στάβλοι και τα τυροκομεία που βρίσκονται τόσο στην κοιλάδα του Σπερχειού, όσο και στη ΒΙ.ΠΕ. (Ψωμιάδης, 2010).
Οι ανωτέρω δραστηριότητες συντελούν στην αύξηση των συγκεντρώσεων των νιτρικών (Ηράκλεια, Δαμάστα) και αμμωνιακών στα επιφανειακά ύδατα της λεκάνης απορροής του Σπερχειού. Ακόμη, δυτικά της Ανθήλης εμφανίζονται υψηλές συγκεντρώσεις καλίου, γεγονός που σχετίζεται άμεσα με τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην περιοχή (Ψωμιάδης, 2010). Επιπλέον, οι υψηλές συγκεντρώσεις νατρίου που παρατηρούνται στο νοτιοανατολικό παράκτιο τμήμα της περιοχής αποδεικνύουν την εισχώρηση αλμυρού νερού στον υπόγειο υδροφόρο κυρίως κατά τους θερινούς μήνες, οπότε εντείνεται η άντληση νερού μέσω γεωτρήσεων για την κάλυψη των αρδευτικών αναγκών (Πασαπόρτη, 2009;Ψωμιάδης, 2010). Δευτερεύων παράγοντας που συμβάλλει στο φαινόμενο της υφαλμύρωσης του υπόγειου νερού είναι η κατασκευή αρδευτικού φράγματος, το οποίο κατακρατεί το γλυκό νερό και έχει ως αποτέλεσμα σε ένα τμήμα της κοίτης του ποταμού να έχει εισχωρήσει θαλάσσιο νερό (Ρουσελάκη & Δασενάκης, 2009). Παράλληλα, έμφαση θα πρέπει να δοθεί και στην εμφάνιση φορτίων βαρέων μετάλλων τόσο στις εκβολές του Σπερχειού ποταμού, όσο και στον Μαλιακό κόλπο. Πιο συγκεκριμένα, εμφανίζονται συγκεντρώσεις χαλκού, καδμίου και μολύβδου, όπου (Ρουσελάκη & Δασενάκης, 2009; Ψωμιάδης, 2010):
- υψηλές συγκεντρώσεις σε κάδμιο καταγράφονται στο δυτικό τμήμα του Μαλιακού κόλπου υποδεικνύοντας ως κύρια πηγή αυτού τον Σπερχειό
- υψηλές συγκεντρώσεις χαλκού καταγράφονται στο ανατολικό τμήμα του κόλπου επισημαίνοντας και άλλες πηγές πλην του Σπερχειού
- υψηλές συγκεντρώσεις σε μόλυβδο εμφανίζονται στο βορειοανατολικό τμήμα του Μαλιακού, οι οποίες οφείλονται τόσο στον Σπερχείο, όσο και στο εθνικό οδικό δίκτυο και τα αστικά κέντρα.
Από τα παραπάνω κρίνεται σαφές ότι οι υψηλές συγκεντρώσεις χλωρίου, νιτρικών θειικών και βαρέων μετάλλων στα υπόγεια νερά της περιοχής, τα καθιστούν ακατάλληλα για την ανθρώπινη χρήση (Ψωμιάδης, 2010). Ταυτόχρονα, τα υπόγεια ύδατα της περιοχής κρίνονται ακατάλληλα ακόμη και για άρδευση ιδίως στο νότιο τμήμα της παράκτιας ζώνης και στο κεντρικό τμήμα της περιοχής (νοτιοανατολικά της Υπάτης και δυτικά της Λαμίας).
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι στην περιοχή εμφανίζονται έντονα πλημμυρικά φαινόμενα που μπορεί να οφείλονται στη μερική καταστροφή της δασικής βλάστησης
εντός της λεκάνης απορροής του Σπερχειού, στη ρίψη μπαζών και σκουπιδιών στις κοίτες των ρεμάτων, στη στένωση της κοίτης του ποταμού στην πεδινή διαδρομή του,
καθώς και στην ανεπάρκεια των υπάρχοντων αντιπλημμυρικών έργων να προσφέρουν τη μέγιστη προστασία (Σταμέλλος, 2009).
Εικόνα 1. Απεικόνιση της έκθεσης του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος στον κίνδυνο φυσικών καταστροφών (Ψωμιάδης, 2010).
ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ (Πασαπόρτη, 2010)
Τουρισμός
Πολλές από τις περιοχές που εντάσσονται στο Δίκτυο Natura 2000 θα μπορούσαν με τις κατάλληλες υποδομές να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη του οικολογικού – φυσιολατρικού τουρισμού στην περιοχή. Ο οικοτουρισμός, σε συνδυασμό με άλλες εναλλακτικές μορφές τουρισμού, που έρχονται σε αντίθεση με τον παραδοσιακό μαζικό τουρισμό είναι δυνατό, με τη σωστή χωρική και χρονική κατανομή των επισκεπτών, να διευρύνει σημαντικά την περίοδο εισροής επισκεπτών στην περιοχή μελέτης. Αυτό είναι δυνατό να οδηγήσει στην ανακατανομή του εισοδήματος στην περιοχή, στην στροφή πολλών επενδύσεων στο τουριστικό προϊόν, καθώς και στον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον από άλλες δραστηριότητες.
Οι κυριότερες κατηγορίες εναλλακτικού τουρισμού που μπορούν να αναπτυχθούν στην περιοχή μελέτης, σύμφωνα με της υπάρχουσες υποδομές και τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, είναι ο οικολογικός τουρισμός, ο περιπατητικός, ο θρησκευτικός, ο ιαματικός κ.α. Ως πυρίνας του δικτύου των περιοχών, στις οποίες είναι δυνατό να αναπτυχθεί ο εναλλακτικός τουρισμός, προτείνεται να οριστεί ο Εθνικός Δρυμός της Οίτης, καθώς έχει ήδη κατασκευαστεί σημαντικό τμήμα της αναγκαίας υποδομής (Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Βοτανικός Κήπος, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στην Υπάτη κ.λ.π.) και ταυτόχρονα παρουσιάζει εντυπωσιακά χαρακτηριστικά φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος που είναι δυνατό να προσελκύσουν μεγάλη μερίδα πολιτών που ενασχολούνται με το περιβάλλον.
Παράλληλα, είναι δυνατό να αναπτυχθεί περιπατητικός τουρισμός τόσο σε όλο το δίκτυο των μονοπατιών που έχουν ήδη χαραχτεί στην περιοχή της Οίτης και ακολουθούνται κατά καιρούς από ομάδες περιηγητών, όσο και εντός του πλατανοδάσους που αναπτύσσεται στην κοίτη του Σπερχειού από τις Μεξιάτες έως την Σπερχειάδα. Η διάνοιξη νέων μονοπατιών, η βελτίωση της βατότητας των ήδη υπαρχόντων, καθώς και η αξιοποίηση των καταφυγίων που υπάρχουν στο βουνό μπορούν να προσφέρουν τις κατάλληλες συνθήκες για την πλήρη αξιοποίηση του φυσικού πλούτου των περιοχών αυτών. Ακόμη, τα πλούσια και ανεξερεύνητα φαράγγια του Γοργοποτάμου και του Ασωπού είναι δυνατό να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των τουριστών καθώς παρουσιάζουν έντονο επιστημονικό και ερευνητικό ενδιαφέρον.
Επιπλέον, οι υπάρχουσες υποδομές ιαματικών λουτρών στην Υπάτη και στις Θερμοπύλες προσφέρουν τη δυνατότητα ανάπτυξης του ιαματικού τουρισμού στην περιοχή, ενώ ταυτόχρονα μπορούν να αποτελέσουν την αφετηρία για την προσέλκυση επισκεπτών στα οικοσυστήματα της Οίτης και των λοιπών περιοχών που παρουσιάζουν οικολογικό ενδιαφέρον. Οι τοπικές αρχές μπορούν να ενισχύσουν την ανάπτυξη του ιαματικού τουρισμού στην περιοχή μέσω της δημιουργίας της αναγκαίας υποδομής και της γνωστοποίησής του στο ευρύ κοινό. Τέλος, οι μονές που υπάρχουν στην περιοχή μελέτης και κυρίως η Ι.Μ. Αγάθωνος είναι δυνατό να αποτελέσουν πηγή ενδιαφέροντος για τον θρησκευτικό τουρισμό που υπάρχει στη χώρα, ενώ μπορούν παράλληλα να συνδυαστούν με τις περιοχές περιπατητικού τουρισμού που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση (π.χ. Εθνικός Δρυμός Οίτης).
Διαχείριση Λυμάτων και Στερεών Αποβλήτων
Πρωτεύον μέλημα για τη βελτίωση της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων, με στόχο την ελαχιστοποίηση των αρνητικών τους επιπτώσεων στο περιβάλλον, είναι η μείωση των παράνομων χωματερών που έχουν δημιουργηθεί σε αρκετά σημεία της περιοχής (ειδικά αυτών στην Αγ. Τριάδα και στο δάσος Αμουρίου). Οι χωματερές αυτές επιβαρύνουν σημαντικά το περιβάλλον και αποτελούν αρνητικό παράγοντα για την ποιότητα των υδάτων, ενώ ταυτόχρονα θα αποθαρρυνόταν η ρίψη απορριμμάτων στις κοίτες του Σπερχειού και των παραποτάμων του. Συγχρόνως, κρίνεται αναγκαία η πλήρης αξιοποίηση της δυναμικότητας των ήδη υφιστάμενων μονάδων βιολογικού καθαρισμού, αλλά και η κατασκευή νέων στις μονάδες που βρίσκονται κοντά στον ποταμό και τους παραποτάμους του και ρίχνουν τα λύματά τους σε αυτόν.
Παράλληλα, αναγκαίος θεωρείται ο αυστηρός έλεγχος για τη διάθεση ανεπεξέργαστων υγρών αποβλήτων κατευθείαν στο Σπερχειό ή τους παραποτάμους του. Ακόμα, θα πρέπει να γίνεται ενδελεχής έλεγχος για τη τήρησης της ισχύουσας νομοθεσίας τόσο για τη διάθεση των αποβλήτων, όσο και σε σχέση με την απαγόρευση της εναπόθεσης μπαζών και απορριμμάτων σε όλη την περιοχή της κοίτης του Σπερχειού και τους παραποτάμους του και ειδικότερα στις υγροτοπικές εκτάσεις. Τέλος, θετικά αποτελέσματα θα μπορούσε να αποδώσει η εφαρμογή προγραμμάτων, που εφαρμόζονται σε άλλες χώρες της Ε.Ε., για τη διάθεση των απορριμμάτων σε τοπικό επίπεδο, με στόχο την οργανωμένη ευαισθητοποίηση, την πλήρη ενημέρωση και την παροχή κινήτρων στους κατοίκους της περιοχής.
Σημειακά Έργα
Ένα βασικό έργο που πρέπει να πραγματοποιηθεί σε όλους τους οικισμούς που βρίσκονται στην περιοχή μελέτης (εκτός από την Λαμία στην οποία έχει ήδη ολοκληρωθεί) είναι ο διαχωρισμός των δικτύων ομβρίων υδάτων από αυτά της αποχέτευσης, καθώς τα πρώτα είναι δυνατό να οδηγούνται κατ’ ευθείαν σε φυσικούς αποδέκτες, ενώ τα δεύτερα είναι αναγκαίο να οδηγούνται αρχικά στους βιολογικούς καθαρισμούς για την απαραίτητη επεξεργασία τους. Συγχρόνως, επιτακτική κρίνεται η ολοκλήρωση της κατασκευής του αποχετευτικού της Σπερχειάδος, καθώς και η έναρξη της κατασκευής του αποχετευτικού δικτύου στα Λουτρά Υπάτης για το οποίο έχει ήδη πραγματοποιηθεί η αντίστοιχη μελέτη.
Παράλληλα, κρίνεται αναγκαίος από τις τοπικές αρχές ο έλεγχος των γεωτρήσεων, ιδιαίτερα στις εκβολές του Σπερχειού, καθώς και της υδροληψίας από την κοίτη του ποταμού. Ακόμη, είναι απαραίτητη η απαγόρευση της αυθαίρετης κατασκευής αρδευτικών καναλιών, τα οποία αντλούν νερό απ’ ευθείας από το ποτάμι. Αναγκαία θεωρείται και η αντικατάσταση των ανοιχτών ορθογωνικών διωρύγων που χρησιμοποιούνται στο αρδευτικό δίκτυο της Ροδίτσας και της Ανθήλης με υπόγεια δίκτυα, καθώς τα υπάρχοντα είναι ιδιαίτερα υδροβόρα και σχετικά χαμηλής αποδοτικότητας.
Συγχρόνως, η διαδικασία των γεωτρήσεων για την άρδευση καλλιεργειών ακολουθείται και σε άλλους οικισμούς της περιοχής μελέτης, όπως οι Μεξιάτες, οι Κομποτάδες, το Αρχάνι και ο Σταυρός αντλούν το νερό για άρδευση μέσω γεωτρήσεων. Για την αποφυγή αυτών των ενεργειών θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε αυτές τις περιοχές δεξαμενές αποθήκευσης, των οποίων το νερό θα συλλέγεται είτε κατά τη διάρκεια βροχοπτώσεων, είτε μέσω της δημιουργίας χώρων αποχέτευσης των ομβρίων υδάτων και των αστικών λυμάτων και τον καθαρισμό τους, με στόχο την επαναχρησιμοποίηση τους για οικιακή χρήση. Εδώ, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι αυτές οι εγκαταστάσεις δύναται να λειτουργούν παράλληλα με βιολογικούς καθαρισμούς που πρέπει να κατασκευαστούν στην περιοχή.
Τέλος, ένα από τα βασικότερα έργα που πρέπει να πραγματοποιηθούν στην περιοχή για την αποφυγή πλημμυρών είναι η κατασκευή αναβαθμών συγκράτησης, που έχουν ως στόχο να εμποδίζουν την προς τα κάτω πορεία των φερτών υλικών τόσο κατά μήκος του Σπερχειού στο πεδινό τμήμα της κοίτης του όσο και σε αρκετούς χείμαρρους. Παράλληλα, μπορούν να δημιουργηθούν μικρά φράγματα και άλλα τεχνικά έργα στους χείμαρρους των οποίων τα νερά ρίχνονται στο Σπερχειό και σε όσο το δυνατό ψηλότερα επίπεδα, ώστε να συγκρατούν σημαντική ποσότητα φερτών υλών πριν αυτές φτάσουν στο ποτάμι. Τέλος, με την διευθέτηση και εξομάλυνση ορισμένων φυσικών μαιανδρισμών της κοίτης του Σπερχειού θα μπορούν να αποφευχθούν πλημμυρικά φαινόμενα σε περίπτωση έντονων βροχοπτώσεων ειδικά κατά τους χειμερινούς μήνες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δασενάκης Μ. (2002), “Η περιβαλλοντική κατάσταση του Μαλιακού Κόλπου και η ανάγκη διαχείρισης της περιοχής με βάση τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης”, Παρουσίαση σε Ημερίδα του 19ου Πανελληνίου Συνεδρίου Χημείας, Ηράκλειο [http://www.google.gr (προσβάσιμο 25/7/2009]
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (2003), “Σχέδιο Προγράμματος Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων της Χώρας – Ποιοτική Κατάσταση των Υδατικών Πόρων” , Υπουργείο Ανάπτυξης, Διεύθυνση Υδατικού Δυναμικού και Φυσικών Πόρων, Αθήνα
Ευθυμίου Γ. , Μερτζάνης Α. κ.α. (2005), “Ανθρωπογενείς Επιδράσεις στο Δέλτα του Π. Σπερχειού – Μέτρα Προστασίας, Ανάδειξης και Διαχείρισης των Φυσικών Οικοσυστημάτων”, HELECO ’05, ΤΕΕ, Αθήνα
Ζήσης Ι., Μουτσοπούλου Ι. και Παρασκευουλάκος Ι. (2004), “Οδηγός Διαχείρισης και Ανάδειξης Κοιλάδας Σπερχειού και Μαλιακού Κόλπου «Πράσινη Συναίνεση»”, ΜΚΟ «Σόλων» [http://www.ekke.gr/estia/gr_pages/F_synerg/Solon/Od_Diax_Sperx_Maliakos/GreenSyn.pdf (προσβάσιμο 17/3/2009)]
Κουτσογιάννης Δ., Ανδρεαδάκης Α. και Μαυροδήμου Α. (2008) , Εθνικό Πρόγραμμα Διαχείρισης και Προστασίας των Υδατικών Πόρων, Υποστήριξη της κατάρτισης Εθνικού Προγράμματος Διαχείρισης και Προστασίας των Υδατικών Πόρων, 748 σελίδες, Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος – Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα [http://itia.ntua.gr/el/docinfo/782/ (προσβάσιμο 19/12/2009)]
Πασαπόρτη Χ. (2010), “Ολοκληρωμένη Διαχείριση και Προστασία της Λεκάνης Απορροής του Σπερχειού Ποταμού”, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Ρουσελάκη Ε., Δασενάκης Μ. (2009), “Επίπεδα συγκεντρώσεων και διακυμάνσεις χαλκού, μόλυβδου και καδμίου στα νερά του Μαλιακού Κόλπου και των εκβολών του Σπερχειού ποταμού”, 9th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 – Proceedings, Volume Ι
Σταμέλλος Σ. (2009), “Σπερχειός: Ρύπανση και Απειλές”, Άρθρο, Λαμία [http://sperxeios.blogspot.com/ (προσβάσιμο 17/7/2009)]
Ψωμιάδης Ε. (2010), “Έρευνα γεωμορφολογικών και περιβαλλοντικών μεταβολών στην υδρολογική λεκάνη του Σπερχειού ποταμού με χρήση νέων τεχνολογιών”, Διδακτορική Διατριβή, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
[1] http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=7635 (προσβάσιμο 17/3/2009)
[2] http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=7635 (προσβάσιμο 17/3/2009)
Η λεκάνη απορροής του Σπερχειού ποταμού αποτελεί ένα σύνθετο οικολογικό σύστημα με έντονο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον, καθώς διαμορφώνεται από τα πλατανοδάση του Σπερχειού, τους υδροβιοτόπους του Μαλιακού και τα μικρά οικοσυστήματα που παρατηρούνται στις εκβολές του Δέλτα του Σπερχειού (Ζήσης κ.α., 2004). Παράλληλα, ο ποταμός αποτελεί των βιότοπο πολλών ενδημικών ή/και προστατευόμενων ειδών ψαριών (Ζήσης κ.α., 2004), ενώ σημαντικό οικολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θερμές και καρστικές πηγές που παρατηρούνται στον ευρύτερο χώρο της κοιλάδας του Σπερχειού[1].
Στις εκβολές του ποταμού εμφανίζονται υγρότοποι που σχηματίζουν ένα μεγάλης έκτασης οικοσύστημα με πλούσια ορνιθοπανίδα (179 είδη βρίσκουν καταφύγιο στις εκβολές του ποταμού) και πανίδα από θηλαστικά, ερπετά και αρπακτικά, στοιχείο που δικαιολογεί την ένταξη της περιοχής στο ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000 (Ευθυμίου κ.α., 2005)[2]. Επίκεντρο της ζώνης Natura αποτελεί ο υδροβιότοπος που βρίσκεται στο δέλτα του Σπερχειού ποταμού και ο οποίος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους σταθμούς διαμονής για την ορνιθοπανίδα στην περιοχή (Ζήσης κ.α., 2004). Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι η περιοχή αποτελεί ενδιαίτημα (γλυκά νερά) για τη διαβίωση του ψαριού «Ελληνοπυγόστεος», που προστατεύεται από την διεθνή νομοθεσία, αλλά και από το εθνικό νομικό καθεστώς (Ζήσης κ.α., 2004). Στις εκβολές του ποταμού σχηματίζεται μια μικρή «λιμνοθάλασσα» (το Λιβάρι), η οποία εντάσσεται στα οικοσυστήματα μεγάλης οικολογικής αξίας, καθώς κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική ιδίως για την ιχθυοπανίδα (Ευθυμίου κ.α., 2005).
ΑΠΕΙΛΕΣ
Στη λεκάνη απορροής του Σπερχειού ποταμού παρατηρούνται έντονα φαινόμενα υποβάθμισης του επιφανειακού και υπόγειου νερού της περιοχής. Κύριοι παράγοντες ρύπανσης του ποταμού είναι η άφθονη χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων και η διάθεση σε αυτόν των αστικών και βιομηχανικών λυμάτων της ευρύτερης περιοχής (Δασενάκης, 2002 · ΕΜΠ, 2003). Αξίζει να σημειωθεί ότι σε ορισμένους ορεινούς οικισμούς παρατηρείται ρύπανση των υδατικών πόρων λόγω έλλειψης αποχετευτικού δικτύου (Ψωμιάδης, 2010).
Ο Σπερχειός ποταμός αποτελεί τον αποδέκτη των απορροών του μεγαλύτερου ποσοστού των γεωργικών εκτάσεων του νομού Φθιώτιδας, καθώς και των αποβλήτων ελαιοτριβείων και εργοστασίων τυποποίησης ελιάς (Ψωμιάδης, 2010). Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία από τις αρμόδιες αρχές έως και το 2009 είχαν καταγραφεί στην περιοχή 9 ελαιοτριβεία σε λειτουργία (στους οικισμούς Φραντζή (2), Κομποτάδες (2), Μεξιάτες (1), Θερμοπύλες (1), Δαμάστα (1) και Αγ. Μαρίνα (1)), ενώ ορισμένες μελέτες αναφέρουν έως και 50 μονάδες χωροθετημένες στην περιοχή. Ακόμη, στο Σπερχειό καταλήγουν και τα λύματα του βιολογικού καθαρισμού της Λαμίας μετά από ειδική επεξεργασία για την απομάκρυνση του άνθρακα και του αζώτου (διάθεση των επεξεργασμένων λυμάτων στη Γερμανική Τάφρο), αλλά και τα επεξεργασμένα λύματα της Βιομηχανικής Περιοχής (ΒΙ.ΠΕ.) Λαμίας (Δασενάκης, 2002;ΕΜΠ, 2003 ;Πασαπόρτη, 2010). Παράλληλα, στη ρύπανση της περιοχής συμβάλλουν ως ένα βαθμό και οι κτηνοτροφικές μονάδες, οι στάβλοι και τα τυροκομεία που βρίσκονται τόσο στην κοιλάδα του Σπερχειού, όσο και στη ΒΙ.ΠΕ. (Ψωμιάδης, 2010).
Οι ανωτέρω δραστηριότητες συντελούν στην αύξηση των συγκεντρώσεων των νιτρικών (Ηράκλεια, Δαμάστα) και αμμωνιακών στα επιφανειακά ύδατα της λεκάνης απορροής του Σπερχειού. Ακόμη, δυτικά της Ανθήλης εμφανίζονται υψηλές συγκεντρώσεις καλίου, γεγονός που σχετίζεται άμεσα με τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην περιοχή (Ψωμιάδης, 2010). Επιπλέον, οι υψηλές συγκεντρώσεις νατρίου που παρατηρούνται στο νοτιοανατολικό παράκτιο τμήμα της περιοχής αποδεικνύουν την εισχώρηση αλμυρού νερού στον υπόγειο υδροφόρο κυρίως κατά τους θερινούς μήνες, οπότε εντείνεται η άντληση νερού μέσω γεωτρήσεων για την κάλυψη των αρδευτικών αναγκών (Πασαπόρτη, 2009;Ψωμιάδης, 2010). Δευτερεύων παράγοντας που συμβάλλει στο φαινόμενο της υφαλμύρωσης του υπόγειου νερού είναι η κατασκευή αρδευτικού φράγματος, το οποίο κατακρατεί το γλυκό νερό και έχει ως αποτέλεσμα σε ένα τμήμα της κοίτης του ποταμού να έχει εισχωρήσει θαλάσσιο νερό (Ρουσελάκη & Δασενάκης, 2009). Παράλληλα, έμφαση θα πρέπει να δοθεί και στην εμφάνιση φορτίων βαρέων μετάλλων τόσο στις εκβολές του Σπερχειού ποταμού, όσο και στον Μαλιακό κόλπο. Πιο συγκεκριμένα, εμφανίζονται συγκεντρώσεις χαλκού, καδμίου και μολύβδου, όπου (Ρουσελάκη & Δασενάκης, 2009; Ψωμιάδης, 2010):
- υψηλές συγκεντρώσεις σε κάδμιο καταγράφονται στο δυτικό τμήμα του Μαλιακού κόλπου υποδεικνύοντας ως κύρια πηγή αυτού τον Σπερχειό
- υψηλές συγκεντρώσεις χαλκού καταγράφονται στο ανατολικό τμήμα του κόλπου επισημαίνοντας και άλλες πηγές πλην του Σπερχειού
- υψηλές συγκεντρώσεις σε μόλυβδο εμφανίζονται στο βορειοανατολικό τμήμα του Μαλιακού, οι οποίες οφείλονται τόσο στον Σπερχείο, όσο και στο εθνικό οδικό δίκτυο και τα αστικά κέντρα.
Από τα παραπάνω κρίνεται σαφές ότι οι υψηλές συγκεντρώσεις χλωρίου, νιτρικών θειικών και βαρέων μετάλλων στα υπόγεια νερά της περιοχής, τα καθιστούν ακατάλληλα για την ανθρώπινη χρήση (Ψωμιάδης, 2010). Ταυτόχρονα, τα υπόγεια ύδατα της περιοχής κρίνονται ακατάλληλα ακόμη και για άρδευση ιδίως στο νότιο τμήμα της παράκτιας ζώνης και στο κεντρικό τμήμα της περιοχής (νοτιοανατολικά της Υπάτης και δυτικά της Λαμίας).
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι στην περιοχή εμφανίζονται έντονα πλημμυρικά φαινόμενα που μπορεί να οφείλονται στη μερική καταστροφή της δασικής βλάστησης
εντός της λεκάνης απορροής του Σπερχειού, στη ρίψη μπαζών και σκουπιδιών στις κοίτες των ρεμάτων, στη στένωση της κοίτης του ποταμού στην πεδινή διαδρομή του,
καθώς και στην ανεπάρκεια των υπάρχοντων αντιπλημμυρικών έργων να προσφέρουν τη μέγιστη προστασία (Σταμέλλος, 2009).
Εικόνα 1. Απεικόνιση της έκθεσης του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος στον κίνδυνο φυσικών καταστροφών (Ψωμιάδης, 2010).
ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ (Πασαπόρτη, 2010)
Τουρισμός
Πολλές από τις περιοχές που εντάσσονται στο Δίκτυο Natura 2000 θα μπορούσαν με τις κατάλληλες υποδομές να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη του οικολογικού – φυσιολατρικού τουρισμού στην περιοχή. Ο οικοτουρισμός, σε συνδυασμό με άλλες εναλλακτικές μορφές τουρισμού, που έρχονται σε αντίθεση με τον παραδοσιακό μαζικό τουρισμό είναι δυνατό, με τη σωστή χωρική και χρονική κατανομή των επισκεπτών, να διευρύνει σημαντικά την περίοδο εισροής επισκεπτών στην περιοχή μελέτης. Αυτό είναι δυνατό να οδηγήσει στην ανακατανομή του εισοδήματος στην περιοχή, στην στροφή πολλών επενδύσεων στο τουριστικό προϊόν, καθώς και στον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον από άλλες δραστηριότητες.
Οι κυριότερες κατηγορίες εναλλακτικού τουρισμού που μπορούν να αναπτυχθούν στην περιοχή μελέτης, σύμφωνα με της υπάρχουσες υποδομές και τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, είναι ο οικολογικός τουρισμός, ο περιπατητικός, ο θρησκευτικός, ο ιαματικός κ.α. Ως πυρίνας του δικτύου των περιοχών, στις οποίες είναι δυνατό να αναπτυχθεί ο εναλλακτικός τουρισμός, προτείνεται να οριστεί ο Εθνικός Δρυμός της Οίτης, καθώς έχει ήδη κατασκευαστεί σημαντικό τμήμα της αναγκαίας υποδομής (Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Βοτανικός Κήπος, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στην Υπάτη κ.λ.π.) και ταυτόχρονα παρουσιάζει εντυπωσιακά χαρακτηριστικά φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος που είναι δυνατό να προσελκύσουν μεγάλη μερίδα πολιτών που ενασχολούνται με το περιβάλλον.
Παράλληλα, είναι δυνατό να αναπτυχθεί περιπατητικός τουρισμός τόσο σε όλο το δίκτυο των μονοπατιών που έχουν ήδη χαραχτεί στην περιοχή της Οίτης και ακολουθούνται κατά καιρούς από ομάδες περιηγητών, όσο και εντός του πλατανοδάσους που αναπτύσσεται στην κοίτη του Σπερχειού από τις Μεξιάτες έως την Σπερχειάδα. Η διάνοιξη νέων μονοπατιών, η βελτίωση της βατότητας των ήδη υπαρχόντων, καθώς και η αξιοποίηση των καταφυγίων που υπάρχουν στο βουνό μπορούν να προσφέρουν τις κατάλληλες συνθήκες για την πλήρη αξιοποίηση του φυσικού πλούτου των περιοχών αυτών. Ακόμη, τα πλούσια και ανεξερεύνητα φαράγγια του Γοργοποτάμου και του Ασωπού είναι δυνατό να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των τουριστών καθώς παρουσιάζουν έντονο επιστημονικό και ερευνητικό ενδιαφέρον.
Επιπλέον, οι υπάρχουσες υποδομές ιαματικών λουτρών στην Υπάτη και στις Θερμοπύλες προσφέρουν τη δυνατότητα ανάπτυξης του ιαματικού τουρισμού στην περιοχή, ενώ ταυτόχρονα μπορούν να αποτελέσουν την αφετηρία για την προσέλκυση επισκεπτών στα οικοσυστήματα της Οίτης και των λοιπών περιοχών που παρουσιάζουν οικολογικό ενδιαφέρον. Οι τοπικές αρχές μπορούν να ενισχύσουν την ανάπτυξη του ιαματικού τουρισμού στην περιοχή μέσω της δημιουργίας της αναγκαίας υποδομής και της γνωστοποίησής του στο ευρύ κοινό. Τέλος, οι μονές που υπάρχουν στην περιοχή μελέτης και κυρίως η Ι.Μ. Αγάθωνος είναι δυνατό να αποτελέσουν πηγή ενδιαφέροντος για τον θρησκευτικό τουρισμό που υπάρχει στη χώρα, ενώ μπορούν παράλληλα να συνδυαστούν με τις περιοχές περιπατητικού τουρισμού που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση (π.χ. Εθνικός Δρυμός Οίτης).
Διαχείριση Λυμάτων και Στερεών Αποβλήτων
Πρωτεύον μέλημα για τη βελτίωση της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων, με στόχο την ελαχιστοποίηση των αρνητικών τους επιπτώσεων στο περιβάλλον, είναι η μείωση των παράνομων χωματερών που έχουν δημιουργηθεί σε αρκετά σημεία της περιοχής (ειδικά αυτών στην Αγ. Τριάδα και στο δάσος Αμουρίου). Οι χωματερές αυτές επιβαρύνουν σημαντικά το περιβάλλον και αποτελούν αρνητικό παράγοντα για την ποιότητα των υδάτων, ενώ ταυτόχρονα θα αποθαρρυνόταν η ρίψη απορριμμάτων στις κοίτες του Σπερχειού και των παραποτάμων του. Συγχρόνως, κρίνεται αναγκαία η πλήρης αξιοποίηση της δυναμικότητας των ήδη υφιστάμενων μονάδων βιολογικού καθαρισμού, αλλά και η κατασκευή νέων στις μονάδες που βρίσκονται κοντά στον ποταμό και τους παραποτάμους του και ρίχνουν τα λύματά τους σε αυτόν.
Παράλληλα, αναγκαίος θεωρείται ο αυστηρός έλεγχος για τη διάθεση ανεπεξέργαστων υγρών αποβλήτων κατευθείαν στο Σπερχειό ή τους παραποτάμους του. Ακόμα, θα πρέπει να γίνεται ενδελεχής έλεγχος για τη τήρησης της ισχύουσας νομοθεσίας τόσο για τη διάθεση των αποβλήτων, όσο και σε σχέση με την απαγόρευση της εναπόθεσης μπαζών και απορριμμάτων σε όλη την περιοχή της κοίτης του Σπερχειού και τους παραποτάμους του και ειδικότερα στις υγροτοπικές εκτάσεις. Τέλος, θετικά αποτελέσματα θα μπορούσε να αποδώσει η εφαρμογή προγραμμάτων, που εφαρμόζονται σε άλλες χώρες της Ε.Ε., για τη διάθεση των απορριμμάτων σε τοπικό επίπεδο, με στόχο την οργανωμένη ευαισθητοποίηση, την πλήρη ενημέρωση και την παροχή κινήτρων στους κατοίκους της περιοχής.
Σημειακά Έργα
Ένα βασικό έργο που πρέπει να πραγματοποιηθεί σε όλους τους οικισμούς που βρίσκονται στην περιοχή μελέτης (εκτός από την Λαμία στην οποία έχει ήδη ολοκληρωθεί) είναι ο διαχωρισμός των δικτύων ομβρίων υδάτων από αυτά της αποχέτευσης, καθώς τα πρώτα είναι δυνατό να οδηγούνται κατ’ ευθείαν σε φυσικούς αποδέκτες, ενώ τα δεύτερα είναι αναγκαίο να οδηγούνται αρχικά στους βιολογικούς καθαρισμούς για την απαραίτητη επεξεργασία τους. Συγχρόνως, επιτακτική κρίνεται η ολοκλήρωση της κατασκευής του αποχετευτικού της Σπερχειάδος, καθώς και η έναρξη της κατασκευής του αποχετευτικού δικτύου στα Λουτρά Υπάτης για το οποίο έχει ήδη πραγματοποιηθεί η αντίστοιχη μελέτη.
Παράλληλα, κρίνεται αναγκαίος από τις τοπικές αρχές ο έλεγχος των γεωτρήσεων, ιδιαίτερα στις εκβολές του Σπερχειού, καθώς και της υδροληψίας από την κοίτη του ποταμού. Ακόμη, είναι απαραίτητη η απαγόρευση της αυθαίρετης κατασκευής αρδευτικών καναλιών, τα οποία αντλούν νερό απ’ ευθείας από το ποτάμι. Αναγκαία θεωρείται και η αντικατάσταση των ανοιχτών ορθογωνικών διωρύγων που χρησιμοποιούνται στο αρδευτικό δίκτυο της Ροδίτσας και της Ανθήλης με υπόγεια δίκτυα, καθώς τα υπάρχοντα είναι ιδιαίτερα υδροβόρα και σχετικά χαμηλής αποδοτικότητας.
Συγχρόνως, η διαδικασία των γεωτρήσεων για την άρδευση καλλιεργειών ακολουθείται και σε άλλους οικισμούς της περιοχής μελέτης, όπως οι Μεξιάτες, οι Κομποτάδες, το Αρχάνι και ο Σταυρός αντλούν το νερό για άρδευση μέσω γεωτρήσεων. Για την αποφυγή αυτών των ενεργειών θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε αυτές τις περιοχές δεξαμενές αποθήκευσης, των οποίων το νερό θα συλλέγεται είτε κατά τη διάρκεια βροχοπτώσεων, είτε μέσω της δημιουργίας χώρων αποχέτευσης των ομβρίων υδάτων και των αστικών λυμάτων και τον καθαρισμό τους, με στόχο την επαναχρησιμοποίηση τους για οικιακή χρήση. Εδώ, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι αυτές οι εγκαταστάσεις δύναται να λειτουργούν παράλληλα με βιολογικούς καθαρισμούς που πρέπει να κατασκευαστούν στην περιοχή.
Τέλος, ένα από τα βασικότερα έργα που πρέπει να πραγματοποιηθούν στην περιοχή για την αποφυγή πλημμυρών είναι η κατασκευή αναβαθμών συγκράτησης, που έχουν ως στόχο να εμποδίζουν την προς τα κάτω πορεία των φερτών υλικών τόσο κατά μήκος του Σπερχειού στο πεδινό τμήμα της κοίτης του όσο και σε αρκετούς χείμαρρους. Παράλληλα, μπορούν να δημιουργηθούν μικρά φράγματα και άλλα τεχνικά έργα στους χείμαρρους των οποίων τα νερά ρίχνονται στο Σπερχειό και σε όσο το δυνατό ψηλότερα επίπεδα, ώστε να συγκρατούν σημαντική ποσότητα φερτών υλών πριν αυτές φτάσουν στο ποτάμι. Τέλος, με την διευθέτηση και εξομάλυνση ορισμένων φυσικών μαιανδρισμών της κοίτης του Σπερχειού θα μπορούν να αποφευχθούν πλημμυρικά φαινόμενα σε περίπτωση έντονων βροχοπτώσεων ειδικά κατά τους χειμερινούς μήνες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δασενάκης Μ. (2002), “Η περιβαλλοντική κατάσταση του Μαλιακού Κόλπου και η ανάγκη διαχείρισης της περιοχής με βάση τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης”, Παρουσίαση σε Ημερίδα του 19ου Πανελληνίου Συνεδρίου Χημείας, Ηράκλειο [http://www.google.gr (προσβάσιμο 25/7/2009]
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (2003), “Σχέδιο Προγράμματος Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων της Χώρας – Ποιοτική Κατάσταση των Υδατικών Πόρων” , Υπουργείο Ανάπτυξης, Διεύθυνση Υδατικού Δυναμικού και Φυσικών Πόρων, Αθήνα
Ευθυμίου Γ. , Μερτζάνης Α. κ.α. (2005), “Ανθρωπογενείς Επιδράσεις στο Δέλτα του Π. Σπερχειού – Μέτρα Προστασίας, Ανάδειξης και Διαχείρισης των Φυσικών Οικοσυστημάτων”, HELECO ’05, ΤΕΕ, Αθήνα
Ζήσης Ι., Μουτσοπούλου Ι. και Παρασκευουλάκος Ι. (2004), “Οδηγός Διαχείρισης και Ανάδειξης Κοιλάδας Σπερχειού και Μαλιακού Κόλπου «Πράσινη Συναίνεση»”, ΜΚΟ «Σόλων» [http://www.ekke.gr/estia/gr_pages/F_synerg/Solon/Od_Diax_Sperx_Maliakos/GreenSyn.pdf (προσβάσιμο 17/3/2009)]
Κουτσογιάννης Δ., Ανδρεαδάκης Α. και Μαυροδήμου Α. (2008) , Εθνικό Πρόγραμμα Διαχείρισης και Προστασίας των Υδατικών Πόρων, Υποστήριξη της κατάρτισης Εθνικού Προγράμματος Διαχείρισης και Προστασίας των Υδατικών Πόρων, 748 σελίδες, Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος – Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα [http://itia.ntua.gr/el/docinfo/782/ (προσβάσιμο 19/12/2009)]
Πασαπόρτη Χ. (2010), “Ολοκληρωμένη Διαχείριση και Προστασία της Λεκάνης Απορροής του Σπερχειού Ποταμού”, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Ρουσελάκη Ε., Δασενάκης Μ. (2009), “Επίπεδα συγκεντρώσεων και διακυμάνσεις χαλκού, μόλυβδου και καδμίου στα νερά του Μαλιακού Κόλπου και των εκβολών του Σπερχειού ποταμού”, 9th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 – Proceedings, Volume Ι
Σταμέλλος Σ. (2009), “Σπερχειός: Ρύπανση και Απειλές”, Άρθρο, Λαμία [http://sperxeios.blogspot.com/ (προσβάσιμο 17/7/2009)]
Ψωμιάδης Ε. (2010), “Έρευνα γεωμορφολογικών και περιβαλλοντικών μεταβολών στην υδρολογική λεκάνη του Σπερχειού ποταμού με χρήση νέων τεχνολογιών”, Διδακτορική Διατριβή, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
[1] http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=7635 (προσβάσιμο 17/3/2009)
[2] http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=7635 (προσβάσιμο 17/3/2009)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου